Geschiedenis van de Nederlandse naamgeving

De geschiedenis van de Nederlandse naamgeving is grofweg in vier perioden in te delen:

De tijd waarin de naamgeving gedomineerd werd door Germaanse namen
De (late) Middeleeuwen, toen de Germaanse namen steeds meer moesten wijken voor uitheemse heiligennamen
De periode van stabiliteit, waarin de naamkeuze bepaald werd door de vernoemingsgewoonte
De naoorlogse naamgeving, die zich kenmerkt door het geven van namen die voorheen niet of nauwelijks voorkwamen

Germaanse namen

De Germaanse namen zijn in ons taalgebied de namen met de langste geschiedenis; ze vormen de oudste laag in onze voornamenschat (het Germaanse is te beschouwen als de voorloper van het Nederlands; ook het Duits en Engels zijn uit het Germaans voortgekomen). De Germaanse naamgeving kenmerkte zich door een rijke verscheidenheid, want er bestonden veel variatiemogelijkheden. Een Germaanse naam is samengesteld uit twee naamstammen; de tweede stam geeft het geslacht van de naam aan. Zo ontstaat uit adel- en -bert- de naam Adelbert (beter bekend in de variant Albert) en uit -ger- en -trud Gertrud (een variant is Geertruida). Maar adel- komt ook voor in vrouwelijke namen, zoals Adelheid, en -ger- komt ook voor in mannelijke namen, zoals Gerhard. Verder kan een eerste stam ook als tweede stam voorkomen en andersom; -ger- vind je ook als tweede stam in mannelijke namen, zoals Hartger, en -bert- kan ook de eerste stam zijn, bijvoorbeeld in Bertold. Het combineren van naamdelen werd gebruikt bij de vernoeming naar familieden. Het kind kreeg dan een naam die werd samengesteld uit naamstammen van ouders of andere familieleden. Vader Hildebrant en moeder Gertrud noemden hun zoon bijvoorbeeld Gerbrant en hun dochter Hiltrud.

Middeleeuwse naamgeving

In de loop van de Middeleeuwen winnen uitheemse heiligennamen steeds meer terrein (zie ook de pagina De oorsprong van onze namenschat). Het feit dat de gewoonte om kinderen heiligennamen te geven pas vanaf de twaalfde eeuw begint door te zetten, betekent dat de christelijke doop aanvankelijk niet samenging met een christelijke naamgeving (de Germaanse namen zijn niet-christelijk, uitzonderingen zijn de namen van enkele heiligen met Germaanse namen, zoals Geertruida en Hubertus). De directe invloed van de kerk op de overgang naar de heiligennamen moet dan ook niet overschat worden. Zo kende de kerk vóór het concilie van Trente (1545-1563) geen voorschriften ten aanzien van de naamgeving.

De vraag dringt zich op welke omstandigheden ertoe hebben geleid dat men vanaf de twaalfde, dertiende eeuw ertoe overging kinderen heiligennamen te geven. Opvallend is namelijk dat men generaties lang bekend en vertrouwd is geweest met de heiligennamen zonder die namen als doopnaam te geven. Er zijn een aantal factoren die ons in de buurt brengen van een verklaring. Dat zijn onder meer de kruistochten, de grotere invloed van de kerk, de opkomst van de bedelmonniken (Franciscanen en Dominicanen) en vooral de opleving van de heiligenverering. Vanaf de twaalfde eeuw gaan heiligen fungeren als beschermer voor vastomlijnde doelen: tegen een bepaald onheil, van gilden en genootschappen, van reizigers en dergelijke. Dit leidde tot een enorme opbloei van de heiligenverering, waardoor de namen van de heiligen veel gehoord werden en zich zo tot op zekere hoogte als doopnaam opdrongen.

Naast religieuze invloed is de opkomst van de steden een gunstige omstandigheid geweest voor de verbreiding van het gebruik om kinderen heiligennamen te geven. De nieuwe gewoonte is, naast een uiting van religieuze toewijding, ook een modeverschijnsel geweest en modes verspreiden zich het makkelijkst op plaatsen waar veel mensen wonen en contacten onderhouden. Waarschijnlijk heeft de factor 'mode' meer invloed gehad op de populariteit van heiligennamen dan de veranderde rol van de heiligen. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat de verspreiding van heiligennamen via mond-tot-mond-reclame verliep en niet door invloed van buitenaf (zoals de kerk en bedelmonniken). Daarbij vormt de elite in de steden de wegbereider, de andere sociale groepen volgen. Men koos de 'nieuwe' namen vaak niet zozeer uit devotie, maar vanuit modegevoeligheid en statusdenken. Bovendien werden de namen ingepast in het vernoemingssysteem (dat wil zeggen: vernoeming naar familileden), dus na enkele generaties was de relatie met de heilige ook om die reden verdwenen. In de tijd van de Hervorming was de associatie 'heiligennaam' in ieder geval niet meer erg levendig, want bij de protestanten bleven, ondanks hun afkeer van de heiligenverering, de heiligennamen, of liever gezegd de door de heiligenverering in gebruik gekomen namen (zoals Klaasje, Geertruida, Trijntje, Pieter, Jan en Cornelis), de meest voorkomende namen.

Stabiliteit door vernoeming

Tot voor enkele decennia gold in de meeste families de regel dat er vernoemd werd naar familieleden. Veelal kwamen eerst de grootouders aan de beurt en vervolgens de tantes en ooms van het kind. Door deze gewoonte was er eeuwenlang nauwelijks vernieuwing van de namenvoorrraad mogelijk. Vernoeming is daarmee de meest bepalende factor voor de ontwikkeling van de naamgeving gedurende de eeuwen voor de Tweede Wereldoorlog.

In de gewoonte van vernoeming, het overdragen van een voornaam van een familielid op een nieuwgeborene, schuilt oorspronkelijk de voorstelling van het herleven van een vroegere generatie. Men neemt wel aan dat onze verre voorouders geloofden dat met de naam ook iets van de vernoemde werd doorgegeven, omdat aan namen een magische kracht werd toegekend. Vanuit dit denkbeeld ligt het voor de hand dat alleen overleden familieleden werden vernoemd. In de loop van de tijd verdwijnt die beperking. Toch meldt Le Francq van Berkeij nog in 1776 dat "bij veelen, een oud, overgeloovig denkbeeld, dat iemand weldra sterft, wanneer hij, gelijk men zegt, vernoemd is."

In de loop van de eeuwen werd vernoeming een traditie die zo vanzelfsprekend was dat de namen van de kinderen bij het huwelijk als het ware al vaststonden. In veel families golden de volgende vernoemingeregels. De eerste zoon werd meestal naar de vader van de vader genoemd, de eerste dochter naar de moeder van de vader of de moeder, dat verschilde per streek en per plaats. Bij het tweede kind was over het algemeen 'de andere kant' aan de beurt: was vaderskant vernoemd, dan werd, afhankelijk van het geslacht van het kind, de naam van de vader of moeder van de moeder gegeven en andersom. Het derde en vierde kind kreeg gewoonlijk de naam van de grootouders die nog niet vernoemd waren; zonodig werd het geslacht van de naam veranderd (Cornelis > Cornelia, Jannetje > Jan). Bij de volgende kinderen kregen de tantes en ooms van het kind de eer; daarbij gold in het algemeen de regel dat wanneer de ouders van de vader voorgaan, ook de broers en zussen van de vader het eerst aan de beurt komen. Het kwam ook wel voor dat wanneer de grootouders van het kind vernoemd waren, de namen van de ouders of overgrootouders gegeven werden. Algemeen is de traditie dat overleden familieleden voorrang kregen bij vernoeming, anders gezegd 'dood gaat voor levend'. Wanneer in het gezin een kind overleed, werd de naam meestal aan het volgende kind of de volgende zoon/dochter gegeven.

Een beeld van de naamgeving van de afgelopen eeuwen krijgt u via de pagina Populaire namen vroeger en nu.

De naoorlogse periode

In de traditionele naamgeving was er weinig overlap tussen officiële namen en roepnamen (zie Roepnamen en officiële namen vroeger), maar in de moderne naamgeving - die begint voorzichtig in de jaren zestig - is dat anders, want tegenwoordig is de eerste officiële naam meestal dezelfde als de roepnaam. Van de vooroorlogse roepnamen (zie Populaire roepnamen in de periode tussen circa 1880 en 1961) is niets meer over, vooral de oude meisjesnamen, zoals Bep, Annie en Mien, hoor je tegenwoordig niet meer. De traditionele officiële namen kom je nog wel tegen, maar alleen in de officiële namen die worden toegevoegd aan de moderne naam (de roepnaam). Dat leidt tot namen als Kevin Martinus en Chantal Johanna Maria. Meernamigheid wordt gebruikt als compromis tussen een voorkeur voor een moderne naam en de behoefte om te vernoemen.

Als je de moderne namen bekijkt, valt op dat er veel Engelse/Amerikaanse namen voorkomen (Kelly, Brian, Sharon, Kevin, Kimberley, Mike); bij meisjes vind je ook Franse namen (Michelle, Esmée, Manon); bij jongens Nederlandse (Stefan, Jasper, Martijn). Ook is er vrij grote groep 'internationale' namen, daaronder versta ik namen die niet bij een taal zijn thuis te brengen. Voorbeelden zijn Linda, Mark, Laura, Stefan, Suzanne, Thomas, Eva, Vincent en Sophie.

Bijna de helft van de kinderen krijgt tegenwoordig één naam, ruim 30% krijgt twee namen, ruim 17% drie namen, 2,5% krijgt vier namen en slechts een enkeling krijgt vijf of meer namen. Er is op dit punt nauwelijks verschil tussen jongens en meisjes.

Meer achtergrondgegevens over de moderne naamgeving kunt u lezen op de pagina Motieven van ouders bij de naamkeuze. Lijsten met populaire namen zijn te bereiken via Populaire namen vroeger en nu.

De naamwet vroeger

Over voornamen